De democratische rechtsstaat in Nederland staat onder druk – al is dat niet altijd zichtbaar. In een nieuw position paper, "Staat van de rechtsstaat", analyseert de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) hoe het ervoor staat met recht, democratie en vertrouwen in de overheid. De raad ziet reden tot zorg én tot actie: hoewel instituties op papier stevig staan, is onderhoud essentieel om uitholling van binnenuit te voorkomen. Met scherpe observaties en concrete aanbevelingen roept de ROB op tot versterking van rechtsstatelijke waarden en cultuur.
Nederland heeft internationaal de reputatie van een sterke rechtsstaat, maar volgens de ROB is dat geen reden tot zelfgenoegzaamheid. De Venetië Commissie gaf recent een overwegend positief oordeel, maar wees ook op kwetsbaarheden. De toeslagenaffaire maakte duidelijk dat de bescherming van individuele rechten in de praktijk tekort kan schieten – zelfs binnen een goed functionerend systeem. Tegelijk toont diezelfde affaire ook dat herstel mogelijk is, dankzij de aanwezige rechtsstatelijke mechanismen.
De ROB benadrukt dat een democratische rechtsstaat voortdurend onderhoud vraagt. Zeker nu in andere Europese landen de onafhankelijke rechtspraak wordt ondermijnd en de vrije pers wordt beperkt. In een diverse samenleving vormt de rechtsstaat een fundament voor vreedzaam samenleven en bescherming van waarden als tolerantie, gelijkwaardigheid en menselijke waardigheid. Tegelijk is een rechtsstaat niet voldoende als bindmiddel. Politieke leiders, bestuurders en burgers spelen een cruciale rol in het vinden van balans tussen democratie en rechtsstatelijkheid. Daarbij zijn alledaagse deugden als eerlijkheid, empathie en rechtvaardigheid onmisbaar.
Ook in navolging van het eerdere advies
Een sterkere rechtsstaat (2020) signaleert de ROB tekenen van achteruitgang. De rechtsstaat raakt in het gedrang wanneer overheidsorganen regels niet naleven of wanneer het besef van rechtsstatelijke principes onvoldoende leeft bij publieke en maatschappelijke actoren. Om die ontwikkeling te keren, pleit de ROB voor een concrete rechtsstaatagenda, gericht op versterking van instituties én bevordering van een rechtsstatelijke cultuur.
Daarnaast wijst de ROB op het afnemend vertrouwen in de overheid. Voor herstel van gezag is het nodig te investeren in de kwaliteit, betrouwbaarheid en betrokkenheid van overheidsinstanties. Om overheidskeuzes beter te onderbouwen, ontwikkelde de ROB een afwegingskader dat waarden van goed bestuur expliciet maakt, met aandacht voor democratische legitimiteit, rechtsstatelijkheid en bestuurlijk vermogen.
Een veerkrachtige rechtsstaat vraagt om voortdurende zorg en herijking. Een rechtsstatelijke cultuur ontstaat niet vanzelf, maar wordt gedragen door mensen: politici, ambtenaren, rechters, journalisten en burgers. De kracht van de rechtsstaat hangt af van de bereidheid om principes actief uit te dragen en te onderhouden. Want waar betrokkenheid ontbreekt, ligt verzwakking op de loer – niet per se door kwade wil, maar door onverschilligheid, onwetendheid of onhandigheid.
